Reszel - ciekawostki historyczne

Maszyny parowe w historii Reszla

1. Wstęp

W poprzednich dwóch częściach opracowania po wspólnym tytułem „Reszelskie młyny” przedstawiono obiekty wykorzystujące przez kilkaset lat energią wody, wcześniej napędzane za pomocą kół wodnych, a ostatnio turbin Francisa. Stosunkowo krótko w Reszlu była wykorzystywana energia wiatru; pod koniec XVIII i cały wiek XIX wykorzystywano ją tylko do napędu młyna.

Starzejący się wodny i wiatrowy system energetyczny w Reszlu zaczął być zastępowany w XIX wieku nowym, bardziej wydajnym i o większej mocy system energetycznym wykorzystującym energię pary wodnej. W tym systemie para, wytwarzana w kotle parowym, wprawiała w ruch tłok maszyny parowej, który poprzez układ transmisyjny wprawiał w ruch zespoły robocze nawet wielu maszyn.

Celem opracowania jest określenie obszarów gospodarczych i okresów stosowania w Reszlu maszyn parowych. Skąpość informacji o historii i wyposażeniu technicznym reszelskich fabryk i zakładów świadczy o tym, że temat ten nie doczekał się jeszcze należnego opracowania, a niniejsze jest zalewie nieśmiałą próbą zajrzenia do historii tych ważnych dla rozwoju miasta przedsiębiorstw.

2. Odlewnia żeliwa i fabryka maszyn rolniczych

Odlewnia żeliwa w Reszlu, specjalizująca się w odlewach do maszyn rolniczych, została zbudowana w 1877 r. przez Friedricha Festa. Piec do wytopu żeliwa, zwany potocznie żeliwiakiem, miał kształt pionowego walca, wykonanego z blachy stalowej, wyłożonego wewnątrz materiałem ogniotrwałym. Do żeliwiaka ładowano złom żeliwny i stalowy oraz surówki odlewnicze na przemian z koksem i topnikiem. Stopione żeliwo gromadzące się u dołu pieca, spuszczane okresowo do kadzi, było następnie wlewane do form odlewniczych.

Z trzech znanych obecnie rozwiązań żeliwiaków - z dmuchem zimnym, z dmuchem podgrzewanym i z dmuchem wzbogaconym o tlen – w Reszlu na początku zastosowano jedyne wówczas znane rozwiązanie żeliwiaka z tzw. dmuchem zimnym. Nie ogrzewane powietrze było wdmuchiwane do żeliwiaka za pomocą dmuchawy otrzymującej napęd od maszyny parowej (lokomobili).

Wiadomo, że w czerwcu 1945 roku, jako pierwsza została uruchomiona kuźnia. Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że w kuźni był zastosowany młot parowy lub powietrzno-parowy, napędzany za pomocą maszyny parowej. Jest też prawdopodobne, że kuźnia i młot istniały co najmniej w okresie międzywojennym, ponieważ w tym okresie w fabryce wykonywano nie tylko odlewy do maszyn rolniczych, ale także całe maszyny; wiele elementów tych maszyn musiało być odkuwanych. Nie jest też wykluczone, że kuźnia wraz młotem parowym pojawiła się wraz z uruchamianą odlewnią, a być może nieco później, tj. w 1907 roku (co wydaje się najbardziej prawdopodobne), bowiem w tym roku, jak wynika z zapisów historycznych, nastąpił dynamiczny rozwój zakładu.

3. Wodociągi

Jedną z istotnych inwestycji reszelskich było wybudowanie w 1898 roku nowych wodociągów. W nowym rozwiązaniu zrezygnowano z użytkowania części starego kanału wodociągowego od skrzyżowania ulic S. Pieniężnego i M. Kopernika do mostu Wysokiego oraz czerpalnych studni rozmieszczonych na terenie miasta. Na końcu pozostałej części kanału, przy ulicy S. Pieniężnego, zbudowano stację wodociągową i nieopodal przy tej samej ulicy zbiornik ciśnień na najwyższym w Reszlu wzniesieniu (134 m npm); stare miasto znajduje się na wysokości 112 m npm. Woda tłoczona za pomocą pomp do zbiornika była z niego rozprowadzania grawitacyjnie stalowymi rurami do odbiorców.

Realizacja nowego sposobu rozprowadzania wody w mieście była możliwa dzięki zastosowaniu lokomobili do napędu pompy tłoczącej wodę do zbiornika ciśnieniowego, a także, jak można przypuszczać, prądnicy dostarczającej prąd do żarówek oświetlających pomieszczenia i otoczenie zakładu. Lokomobila była wykorzystywana co najmniej przez 30 lat, skoro pierwsza możliwość zastosowania silników elektrycznych powstała dopiero w 1924 roku, z chwilą elektryfikacji Reszla.

Z niektórych źródeł wynika, że przed 1945 rokiem woda do zbiornika ciśnień była tłoczona za pomocą pompy nurnikowej napędzanej silnikiem gazowym. Póki co nie udało się uzyskać informacji dotyczącej roku rozpoczęcia wykorzystywania w stacji wodociągowej gazu jako nośnika energii.

W 1945 roku gazownia w Reszlu, z wiadomych względów, przestała pracować, a w związku z tym brak dopływu gazu do silników napędzających pompy spowodował, że mieszkańcy Reszla przez niemal rok byli pozbawieni wody. Dopiero pod koniec roku zamontowano lokomobilę, która rozwiązała ten problem. Dwa lata później zamontowano spalinowy agregat pompowy, który uzupełniał pracę lokomobili z pompami do czasu, w którym wodociągi podłączono do elektrycznej sieci energetycznej.

4. Tartak

Autorowi opracowania nie udało się uzyskać jednoznacznej informacji o roku uruchomienia tartaku w Reszlu. Wiadomo, że Fridrich Fest, właściciel reszelskiej odlewni żeliwa, przejął tartak w 1907 r., na terenie którego wybudował specjalną halę, w której zbudował jednopłatowy samolot, podany próbie latania w 1910 roku. Na mapie z roku ok. 1900 zaznaczony jest zakład Fridricha Festa i to z siedmioma budynkami, brak jest natomiast jakiegokolwiek obiektu dotyczącego tartaku. Z tej, w sumie skąpej, informacji można wnosić, że tartak mógł być zbudowany ok. 1900 roku.

Tartak od samego początku był wyposażony w kocioł, maszynę parową i układ transmisyjny przekazujący napęd na trak i inne maszyny obróbcze. Nowy system napędu maszyn stwarzający warunki do osiągania dużych wydajności spowodował w Reszlu upadek poprzednio stosowanych mało wydajnych systemów napędu maszyn tartacznych za pomocą kół wodnych.

Z dzieciństwa pamiętam, że w tartaku jeszcze w latach pięćdziesiątych XX wieku był użytkowany stacjonarny kocioł parowy, maszyna parowa i urządzenie transmisyjne. Kocioł parowy, który obsługiwał także mój ojciec (w tartaku pracował w latach 1947-57), stał w tzw. maszynowni, którą stanowiło oddzielne, obniżone, w stosunku do hali obróbczej drewna, pomieszczenie. Maszynownia, patrząc od ulicy Warmińskiej, znajdowała się po prawej stronie hali obróbczej, w której najbliżej maszynowni był umieszczony trak. Można przypuszczać, że bezpośredni dostęp do opału, jaki stanowiło drewno odpadowe miał wpływ na to, że system wykorzystania przegrzanej pary utrzymał się stosunkowo długo.

5. Mleczarnia

Jak wynika z informacji uzyskanych w Starostwie Powiatowym w Kętrzynie budynek byłej mleczarni w Reszlu został zbudowany w 1900 roku. Można przyjąć, że w tym samym roku zakończono instalowanie maszyn i urządzeń warunkujących rozpoczęcie przerobu mleka. Niestety z braku informacji co do pierwotnego wyposażenia reszelskiej mleczarni posłużyłem się opisem dotyczącym podobnych mleczarni z tamtego okresu. Niemal z całkowitą pewnością można przyjąć, że w skład wyposażenia technologicznego reszelskiej mleczarni wchodziły: zbiorniki otwarte do mleka chudego i maślanki, nożny wyparzacz do konwi, ociekacz ławkowy do konwi, wirówki do oddzielania śmietanki, pasteryzator do śmietanki i pasteryzator do mleka chudego, płytowy wymiennik ciepła oraz wodny płasko ścienny schładzacz mleka, drewniana masielnica z osobnymi walcami do wygniatania masła, kadzie fermentacyjne z mechanicznymi mieszadłami, matecznik do zakwasu, formiarka do masła, wanny twarogowe, prasy i szereg innego drobnego sprzętu.

Urządzeniem, bez którego tak urządzona mleczarnia nie mogłaby funkcjonować była Lokomobila (lub siłownia z wydzielonym kotłem parowym i maszyną parową). Lokomobila poprzez układ transmisyjny przekazywała napęd na wszystkie maszyny mleczarskie. Prawdopodobnie napędzała także prądnicę wytwarzającą prąd elektryczny wykorzystywaniu do oświetlenia pomieszczeń i otoczenia zakładu, przynajmniej do czasu elektryfikacji Reszla w 1924 roku. Para wydechowa z lokomobili wykorzystywana była do ogrzewania wody technologicznej z użyciem wymiennika ciepła zainstalowanego w kotłowni.

Z okresu mojej młodości w pamięć wrył mi się obrazek zwożenia lodu do mleczarni pod koniec zimy. Lód przykryty warstwą trocin w okresie letnim stanowił magazyn chłodu, niezbędny w procesie technologicznym przerobu mleka.

Z przeprowadzonego wywiadu środowiskowego wynika, że opisywana mleczarnia przestała funkcjonować w latach sześćdziesiątych XX wieku.

6. Gazownia

W skład ciągu technologicznego gazowni w Reszlu, oddanej do użytku wg Poschmana w 1907, a wg Śrutkowskiego w 1908 roku, wchodziło szereg urządzeń opisanych w opracowaniu „Gazownia w Reszlu”. Wśród nich wymieniona jest pompa ssąca (zwana też ssakiem), której zadaniem było odsysanie gazu z pieców retortowych i przez szereg urządzeń chłodzących i oczyszczających wtłaczanie go do zbiornika typu dzwonowego. Jedynym wówczas, możliwym do zastosowania do napędu pompy ssącej była maszyna parowa z kotłem parowym (lokomobila). Była wykorzystywana także do napędu innych urządzeń (np.pompy wodnej) i podgrzewania wody. Jest prawdopodobne, że ze względu na łatwy dostęp do opału (węgiel i koks), kocioł do wytwarzania pary i maszyna parowa były stosowane do 1945 roku, kiedy to gazownia, ograbiona z urządzeń technologicznych, przestała pracować na szereg lat (do 1958 roku).

Można postawić pytanie: Czy w gazowni były stosowane silniki gazowe, podobnie jak w stacji wodociągowej?. Póki co nie mam żadnych informacji aby udzielić odpowiedzi na to pytanie.

7. Inne

W Reszlu i jego okolicy w XIX i XX wieku do napędu maszyn rolniczych stosowano lokomobile. Były to przewoźne, zwarte zespoły napędowe zawierające kocioł parowy, maszynę parową i urządzenie transmisyjne. Generalnie lokomobile nie miały własnego napędu z wyjątkiem lokomobili wykorzystywanych w technologii orki , głównie w Niemczech i Prusach Wschodnich.

8. Zakończenie

Kotły i maszyny parowe lub lokomobile pojawiły się w Reszlu po raz pierwszy w 1877 roku w świeżo uruchomianej odlewni Fridricha Festa. Następne pojawiły się około 1900 roku (wodociągi -1998, mleczarnia – 1900, tartak – ok. 1900, gazownia – 1907/08). Ostatnie przestały funkcjonować prawdopodobnie na początku lat sześćdziesiątych XX wieku.

W większych miastach maszyny parowe zaczęto stosować znacznie wcześniej niż w mniejszym Reszlu. W gazowni elbląskiej energia pary wodnej wykorzystywana była od 1859, olsztyńskiej - od 1888/89, podczas gdy w reszelskiej – od 1907/08 roku. W innym przykładzie dotyczącym odlewni stali i żeliwa maszyny parowe w Elblągu stosowano od 1837 roku, w Olsztynie od 1869 i w Reszlu od 1877 roku.

W historii Reszla, zależnie od rodzaju wykorzystywanej energii, można wyróżnić trzy podstawowe okresy: I - wykorzystania energii wodnej (od założenia miasta do 1944 roku) i wiatrowej (głównie w XIX wieku); II – wykorzystania energii pary (od 1877 roku do lat 60. XX w); III – wykorzystania energii elektrycznej (od elektryfikacji Reszla w 1924 roku, nie licząc lat wcześniejszych wytwarzania energii elektrycznej na własne potrzeby oświetleniowe.

Piśmiennictwo:

1. Bętkowski R., Tartaki dawnego Olsztyna, 2012, Debata nr 10(61)2012. Miesięcznik regionalny, wydawnictwo „Fundacja Debata”, Olsztyn.
2. Encyklopedia Popularna PWN, 1993, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
3. Encyklopedia Techniki - Przemysł lekki, 1986, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa.
4. Janosz-Biskupowa I., Rozwój przestrzenny miasta Reszla, 1961, Nadbitka z czasopisma „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, nr 2(72).
5. Łuczak P. Zaopatrzenie miasta w wodę, dostępne w Internecie 2012-12-10, www.olesnica.org/Zaopatrzenie_w_wode.htm.
6. Myszczyszyn J. Wpływ maszyny parowej na rozwój gospodarczy świata w XIX i XX w., 2009, Kultura i Historia nr16, www.kulturaihistoria.umcs.lublin.pl/archves/1473.
7. Majcher K. Samolot z Reszla, 2003, Reszel – miasteczko na Warmii. Ciekawostki historyczne, www.reszel.pl.
8. Mazur R. Lokomobile, dostępne w internecie 2012-12-28, www.traktor.lipno.pl/_framers/_historia/lokomobile.htm.
9. Mojzych-Rudowska S., Kętrzyn. Z dziejów miasta i okolic. Dzieje Reszla, 1978. Olsztyn.
10. Oses J. Historia starej mleczarni w Kaźmierzu, 2008, w.w.w.kazmierz.com.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=161:...
11. Poschmann A., 600 Jahre Rössel. Bilder aus alter und neuer Zeit, 1937.
12. Rawa T. Reszelskie młyny, 2004, Reszel – miasteczko na Warmii. Ciekawostki historyczne, www.reszel.pl.
13. Rawa T. Reszelskie młyny - Suplement, 2012, Reszel – miasteczko na Warmii. Ciekawostki historyczne, www.reszel.pl.
14. Rawa T. Dawny system reszelskich wodociągów i kanalizacji , 2005, Reszel – miasteczko na Warmii. Ciekawostki historyczne, www.reszel.pl.
15. Rawa T. Gazownia Miejska w Reszlu, 2004, Reszel – miasteczko na Warmii. Ciekawostki historyczne, www.reszel.pl.
16. Śrutkowski T. ,Śladami gazowego płomienia, 1999. Pracownia Wydawniczo-Poligraficzna ElSet w Olsztynie.

REKLAMA

817

dodaj komentarz

Komentarze

Dwie niekompletne, mocno zardzewiałe lokomobile stały do końca lat 50-tych na placu przy ulicy B. Chrobrego, naprzeciw głównej bramy obecnej "REMY".
Również w "Remie" można było dawniej zobaczyć pewne ślady po maszynie parowej. Obok wyżej wspomnianej bramy głównej była kotłownia z wysokim ceglanym kominem. Została ona rozebrana (pod koniec lat 60-tych(?) w związku z rozbudową zakładu. Nieco głębiej jest budynek dawnej kuźni, na którym jeszcze na początku lat 70 było widać otwór wlotowy wału transmisyjnego od maszyny parowej mieszczącej się w budynku kotłowni. Poniżej otworu, na zewnętrznej ścianie były ślady resztek smaru pochodzącego z łożyskowania wału.

2013-04-16 19:19:52, Jerzy Bednarski