Odkrywanie granicy Warmii

Wstęp

Z olbrzymim zainteresowaniem przeczytałem reportaż Pani Jolanty Grzyb opublikowany 15 kwietnia 2012 roku na stronie internetowej „Reszel – miasteczko na Warmii. Ciekawostki historyczne” z wyprawy prowadzonej przez Prezesa Towarzystwa Miłośników Ziemi Kętrzyńskiej, Pana Andrzeja Masłonia, podczas której uczestnicy (w tym osiem osób z Reszla) mogli zapoznać się z przebiegiem granicy między Warmią a państwem zakonu krzyżackiego (do 1466) i Prusami Książęcym (do 1772 roku). Zaskakujące dla mnie było to, że na kilkukilometrowym odcinku wspomnianej wyżej granicy – między Świętą Lipką a Klewnem - znajduje się aż kilka kamieni granicznych, z których jeden ma wykute dwa znaki: pastorału i krzyża, a które wg Autorki reportażu symbolizują odpowiednio biskupstwo i zakon krzyżacki.

Powyższe skłania do postawienia pytań:

1. Z jakiego okresu pochodzą wymienione wyżej kamienie graniczne, a szczególnie kamień z wykutym znakiem krzyża po jednej stronie i wykutym znakiem pastorału po stronie drugiej?
2. Jak to się stało, że pomimo wielu zmian geopolitycznych, zawieruch wojennych i zmian w terenie spowodowanych działalnością gospodarczą zachowały się ślady materialne granicy dawnej Warmii?

Korzystając z ogólnie dostępnej literatury w niniejszym opracowaniu podjęto próbę odpowiedzi na postawione dwa pytania, stawiając przy tym jeszcze jedno pytanie: Czy analizowana literatura pozwoli na uzyskanie jednoznacznych odpowiedzi?

Warmia i jej granica

Warmia w obecnym rozumieniu to teren dawnego dominium warmińskiego obejmujący 1/3 diecezji warmińskiej wydzielonej jako domena biskupa, (tzn. teren stanowiący podstawę świeckiego utrzymania biskupa), na którym biskup i kapituła katedralna, obok zwierzchności religijnej wobec zamieszkałej ludności, sprawowali władzę świecką przez 223 lata, kiedy Warmia znajdowała się (do 1466 roku) w granicach państwa krzyżackiego i przez 306 lat (do 1772 roku), gdy była częścią Rzeczpospolitej.

Granicę Warmii po raz pierwszy wytyczono w 1243 roku. Na początku swego istnienia Warmia, jak wynika z własnych obliczeń, miała powierzchnię ok. 5300 km2. W tamtym czasie do Warmii należały także obecne Widryny, Pilec, Święta Lipka, Bezławki i Pieckowo. W 1375 roku Warmia utraciła te ziemie i cześć ziemi w puszczy galindzkiej. Powierzchnia utraconych ziem wynosiła ponad 6000 łanów, co w przeliczeniu na obecnie obowiązujące miary (1 łan warmiński odpowiada powierzchni 17,34 ha) stanowiło ponad 1040 km2. Strata była znaczna, ponieważ utracone ziemie stanowiły ok. 20% powierzchni Warmii. Wschodni odcinek granicy Warmii od 1375 roku nie podlegał już jakiejkolwiek zmianie aż do 1772 roku, kiedy to Warmia straciła swoją samodzielność w wyniku zaboru przez Prusy. W związku z powyższym kamienie graniczne, w tym kamień z symbolem zakonu krzyżackiego i biskupstwa pochodzą z okresu po 1375 roku.

Zastosowanie prostych symboli widocznych na jednym ze zidentyfikowanych kamieni granicznych wskazuje na pochodzenie ich z czasów państwa krzyżackiego (sprzed 1466 roku) lub z okresu państwa określanego jako Prusy zakonne (do 1525 roku).

Pastorał wyryty na kamieniu granicznym jednoznacznie określa władcę dominium warmińskiego. Ten element występuje w herbie biskupstwa warmińskiego (w pełnej jego wersji na czerwonym polu tarczy znajduje się biały Baranek Boży, krwawiący do kielicha, w złotej aureoli, z chorągiewką, którą podtrzymuje uniesioną przednią nogą; występują dodatkowo: krzyż, kapelusz pontyfikalny, mitra, pastorał i dwa sznury).

Wyżłobiony wizerunek krzyża po drugiej stronnie kamienia granicznego zgodny z wizerunkiem krzyża z herbów zakonu krzyżackiego potwierdza przypuszczenie o pochodzeniu owego kamienia sprzed 1525 roku. O tym, że kamień nie pochodzi z późniejszego okresu może świadczyć brak znaku krzyża w herbie Prus Książęcych z czarnym orłem i złotą koroną przy szyi, W poszukiwaniu odpowiedzi na drugie pytanie trzeba wyjaśnić, że granica Warmii biegnąca najczęściej przez lasy i mokradła, nie ujmująca wielu naturalnych, trwałych znaków topograficznych, stwarzała na przestrzeni dziejów wiele trudności z jej wyznaczeniem i utrzymaniem. W tej sytuacji najlepszym rozwiązaniem, jak dowodzi historia, było zastosowanie do oznaczenia granicy najbardziej trwałego elementu jaki stanowią naturalne duże kamienie. Trzeba dodać, że utrwalaniu granic Warmii sprzyjał nakaz biskupów corocznego dokonywania po żniwach oględzin granic komornictw, miast i wsi, i odnawiania w miarę potrzeby zatartych znaków granicznych.

Potwierdzają to zapisy zaczerpnięte z książki S. Achremczyka (2000):„Co pewien czas zbierały się warmińsko-pruskie komisje do wyznaczenia lub rewizji granic. Taką kompleksową rewizję w latach 1585-1586 przeprowadził biskup Marcin Kromer, a w latach 1606-1613 szczegółowy przebieg linii granicznej opisano z polecenia biskupa Szymona Rudnickiego. … Sporządzono dokładny opis przebiegu granicy, wykreślono mapy sytuacyjne, na kamieniach ryto herby biskupa, kapituły i księcia pruskiego”.

Trudności z utrzymaniem granic Warmii wynikały także z braku odpowiedniej mapy. Wydrukowana w Królewcu w 1576 roku mapa Prus autorstwa Kacpra Henneberga w nadchodzących czasach okazała się mało dokładna i niewystarczająca. W związku z tym na zlecenie biskupa Grabowskiego nową mapę, wykonał Jan Fryderyk Endersch, któremu w tym przedsięwzięciu pomagał matematyk, fizyk i astronom, co wyraźnie należy podkreślić, urodzony w Reszlu ks. Józef Tuławski. Objechali oni w 1754 i 1755 roku całą Warmię, ustalili położenie, miejscowości, rzek jezior i lasów. Patrząc obecnie na mapę Enderscha, precyzyjnie określającą granice Warmii, domniemywać należy, że położenie znaków granicznych było również w kręgu ich zainteresowania.

Jednoznacznie udokumentowanym śladem materialnym dawnej granicy Warmii, oglądanym przez uczestników wyprawy, a opisanym przeze mnie w opracowaniu „Ślady materialnej granicy Warmii” jest słup graniczny z 1750 znajdujący się przy drodze leśnej, stanowiącej skrót trasy pielgrzymkowej do Bazyliki w Świętej Lipce.

Można założyć, że wiele nie odkrytych znaków granicznych mogło się zachować w innych odcinkach granicy dawnej Warmii. Warto, jak sądzę, zapoznać się także z nimi i wykorzystać wszystkie jako jedną z atrakcji turystycznych w gminie Reszel i starostwie Kętrzyn. Niezbędne jednak będzie przeprowadzenie inwentaryzacji wszystkich ciekawych wyznaczników granicy Warmii. Wykorzystanie w celach turystycznych śladów materialnych dawnej granicy dominium warmińskiego, jest uzasadnione tym, że najlepiej, a może tylko, zachowały się na terenie dawnej diecezji warmińskiej; w trzech innych diecezjach (Pomezańska, Sambijska, Chełmińska) założonych na ziemiach pruskich znaki graniczne dominiów prawdopodobnie nie zachowały się.

Podsumowanie

1. Analiza przeprowadzona na podstawie ogólnie dostępnej literatury i informacji internetowych pozwala na postawienie hipotezy (jeśli nie stwierdzenia), że zlokalizowany podczas wyprawy w okolicy Klewna kamień graniczny ze znakiem krzyża i pastorału pochodzi z lat 1375-1525.
2. Po 240 latach od utracenia przez Warmię swojej suwerenności zachowały się jeszcze ślady materialne jej dawnej granicy. Ich zachowaniu sprzyjało to, że wykonane były one z dużych kamieni, trudnych do przemieszczenia a ponadto bardzo trwałych. Nie bez znaczenia mogła być także warmińska tradycja corocznego przeglądu i uzupełnienia znaków granicznych, tym bardziej, że niektóre z nich mogły być także granicami sołectw w państwie Pruskim.

Literatura:

• Achremczyk S.: "Warmia", Wydawnictwo LITTERA, Olsztyn 2000 roku,
• Chłosta J.: „Słownik Warmii”, Wydawnictwo LITTERA, Olsztyn, 2002.
• Stachurski A.: "Święta Lipka", Agencja Fotograficzno-Wydawnicza "Mazury"

REKLAMA

opublikowano: 2012-04-27, © Tadeusz Rawa,

871

ostatnie artykuły z tego działu:

• Reszel widziany oczami turysty i podróżnika
• Książki pasjonatów historii Reszla i okolic
• Reszel – jedno z najpiękniejszch miasteczek w Polsce
• Sekrety reszelskiej historii
• Czy w podziemiach reszelskiego kościoła są skarby?
• „Badanie dawnych dzwonów...” - po prelekcji
• Zaproszenie
• Tylko projekt kończymy a nie działania...
• „Ocalmy od zapomnienia”
• Co się dzieje z kapliczkami?
• dalej...