Reszelskie młyny – Suplement

1. Wstęp

Na stronie internetowej „Reszel – miasteczko na Warmii”, w poz. „Ciekawostki historyczne”, we współpracy z Panem Krzysztofem Majcherem przedstawiliśmy w 2005 roku opracowanie na temat: „Reszelskie młyny”. Podane w tym opracowaniu informacje wymagają, jak stwierdzaliśmy, jeszcze pewnych uściśleń i wyjaśnień. Związane z tym tematem nowe fakty dotyczące młynów napędzanych kołami wodnymi i młyna wiatrowego znaleźć można na bliźniaczej stronie internetowej „Reszel – perełka na Warmii i Mazurach, w pozycji „Galeria zdjęć”. Na stronie tej znajdują się dwie mapy Reszla i najbliższej okolicy: pierwsza barwna z ok. 1900 roku i druga czarno-biała, wydana w 1928 roku przez Wojskowy Instytut Geograficzny w Warszawie, na podstawie mapy niemieckiej z 1927 roku. (skala 1:100 000).

2. Lokalizacja młynów

Z pierwszej, starszej mapy wynika, że przy obecnej ulicy Płowce, w miejscu ostatniego młyna z turbiną Francisa, funkcjonującego w latach 1924-1944, wcześniej znajdował się młyn napędzany kołem wodnym. Systemy spiętrzania, gromadzenia i dostarczania wody w obydwu rozwiązaniach były podobne, z ta różnicą, że woda ze zbiornika oddalonego od młyna o ok. 300 m była dostarczana do turbiny Francisa kanałem krytym, a na koło wodne (prawdopodobnie nasiębierne) – kanałem otwartym.

Na tym samym fragmencie mapy (z ok. 1900 roku) zaznaczony jest jeszcze jeden, napędzany kołem wodnym, obiekt z nazwą Walk Mühle (młyn foluszowy). Znajdował się on, jak wynika z mapy, w miejscu wypływu rzeki z dawnego jeziora Klewneńskiego, na mapie określanego jako Walk Teich (staw foluszowy). Obecnie w tym miejscu znajduje się przepust pod ulicą T. Kościuszki i starym nasypem kolejowym. Młyn i jezioro zniknęły z reszelskiego krajobrazu w 1898 roku. Osuszenie terenu byłego jeziora być może miało związek z przygotowywaną budową połączenia kolejowego Stopy –Reszel – Kętrzyn, zrealizowanego w 1908 roku.

Kluczem do wyjaśnienia historycznej zagadki jest słowo folusz, które dawniej odnosiło się do budynku lub pomieszczenia, w którym mieściła się maszyna do folowania sukna; obecnie nazywana pilśniarką. Proces folowania (spilśniania) dotyczy wstępnej obróbki tkanin i dzianin w pełni lub w części wełnianych wykorzystywanych do produkcji sukna (jednego z najstarszych materiałów znanych ludzkości) oraz tkanin płaszczowych. Tak więc Walk Mühle (młyn foluszowy) oznacza manufakturę z urządzeniami do wałkowania, gniecenia i zbijania zgrzebnych tkanin w celu ich spilśnienia.

Na obydwu mapach, w pobliżu miejsca wpływu rzeki do dawnego jeziora Klewneńskiego zaznaczony jest istniejący niegdyś młyn napędzany za pomocą koła wodnego. Miejsce to znajduje się w pobliżu skrzyżowania drogi do Klewna (ul. S. Pieniężnego) i starego nasypu kolejowego. Jak wynika z map topograficznych rzeka na stosunkowo długim odcinku płynie głębokim i wąskim jarem, co sprzyjało zbudowaniu jazu i zbiornika wodnego.

Na podstawie mapy z 1927 roku na reszelskiej rzece można określić położenie jeszcze jednego młyna wodnego. Otóż istniał on przy szosie do Świętej Lipki. Spiętrzenie wodne, znajdujące się kilkadziesiąt metrów od szosy, wykorzystywane do zasilania reszelskich studni w wodę dostarczaną kanałem wodociągowym, było również wykorzystywane do zasilania koła wodnego młyna. Z tego można wnosić, że wody w rzece, o średniorocznym przepływie ok. 0,44 m3/s, wystarczało do zaopatrzenia reszelskich studni i napędu koła wodnego. O trafności wyboru w średniowieczu miejsca spiętrzania wody świadczy chociażby obecny zbiornik zbudowany skutecznie przez bobry.

Warto zwrócić uwagę również na to, że na mapie z 1927 roku zaznaczona jest lokalizacja młyna wiatrowego, który znajdował się w miejscu ostatniego młyna elektrycznego przy ulicy S. Pieniężnego.

Na stronie internetowej (www.jerzy.sikorski.pl/historia-miasta-reszel) dr Jerzy Sikorski pisze: „W rejonie wsi Mnichowo, na południe od miasta, znajdował się młyn miejski, zaś bliżej zamku – młyn zamkowy, którym zawiadywał rezydujący na zamku burgrabia”. Trzeba wyraźnie podkreślić, że chodzi tu o dwa młyny, wyposażone w wodne koła, oddalone od siebie o ok. 1 km – w Mnichowie i Grodzkim Młynie.

W każdym z wymienionych sześciu obiektów młyńskich zastosowano jazy oraz zapory piętrzące wodę. W wyniku całodobowego gromadzona wody w zbiorniku, przy wykorzystaniu jej na ogół przez kilka godzin dziennie, moc strumienia wody kierowanego na koło wodne mogła być zwielokrotniona. To rozwiązanie pozwalało na wykorzystanie także cieków wodnych o niskim przepływie wody. Warto może dodać, że moc średniowiecznych kół wodnych była niska i wynosiła zaledwie 2-3 kW.

Trzeba wyjaśnić, że w przeszłości pod nazwą młyn rozumiano nie tylko ten w którym miele się zboże, ale także papiernie, wiatraki, olejarnie, folusze, młoty wodne.

Koła wodne, funkcjonujące praktycznie jeszcze przez cały XIX wiek, były w Reszlu jedynymi możliwymi do wykorzystania źródłami energii mechanicznej potrzebnej do napędu większych maszyn i urządzeń takich jak młyny, folusze i tartaki. Dawne młyny były miejscem, w których świadczono wiele usług; w młynie można było np. naostrzyć siekiery.

3. Zakończenie

1. Koła wodne w przeszłości - praktycznie po cały XIX wiek - były w Reszlu jedynymi możliwymi do wykorzystania, a zarazem istotnymi dla rozwoju miasta, źródłami energii mechanicznej potrzebnej do napędu większych maszyn i urządzeń takich jak młyny, folusze i tartaki.
2. Reszel w przeszłości dysponował sześcioma obiektami młyńskimi, których urządzenia (żarna, folusz, trak) napędzane były za pomocą koła wodnego; cztery zlokalizowane były na cieku reszelskim, dwa na cieku legińskim.
3. Na obydwu małych rzekach, reszelskiej i legińskiej, o średniorocznym przepływie wody odpowiednio ok. 0,44 i 0,80 m3/s mogły znaleźć zastosowanie młyny napędzane zarówno wcześniejszymi kołami wodnymi, jak i późniejszymi turbinami Francisa; w każdym przypadku, w celu zwiększenia potencjalnej i kinetycznej energii wody, konieczne było zastosowanie systemu całodobowego gromadzenia wody w sztucznym zbiorniku.

Bibliografia

1. Achremczyk S., Warmia, 2000, Wydawnictwo LITTERA,
2. Encyklopedia Popularna PWN, 1993, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa,
3. Encyklopedia Techniki - Przemysł lekki, 1986, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa,
4. Rawa T., O nazwie reszelskiej rzeki, 2004, Reszel - miasteczko na Warmii http://www.reszel.pl/nazwie_reszelskiej_rzeki,23,10.html
5. Sikorski J. Historia miasta Reszel, 2012, www.jerzy.sikorski.pl/historia-miasta-reszel

REKLAMA

opublikowano: 2012-12-13, © Tadeusz Rawa,

9306